بسمه تعالی
نگاهی به اندیشه سیاسی امام حسن مجتبی (ع)
سیف علی مروج
مقدمه
امام حسن مجتبی (ع)، دومین امام شیعیان و نخستین فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، در یکی از حساس‌ترین دوران‌های تاریخ اسلام نقش‌آفرینی کرد. پس از شهادت امام علی (ع)، امام حسن (ع) در شرایطی زمام امور را به دست گرفت که جامعه اسلامی از یک سو دچار فتنه‌های داخلی و از سوی دیگر درگیر توطئه‌های معاویه بود. در چنین شرایطی، امام حسن (ع) با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه و صلح با معاویه، اسلام را از خطر انحراف و نابودی نجات داد.
این مقاله به بررسی اصول و ابعاد اندیشه سیاسی امام حسن (ع) و تأثیر سیاست‌های ایشان در تحولات تاریخ اسلام می‌پردازد.
۱. مشروعیت حکومت از دیدگاه امام حسن (ع)
امام حسن (ع) مانند سایر امامان شیعه، مشروعیت حکومت را الهی می‌دانست و معتقد بود که رهبری جامعه باید بر اساس عدالت، تقوا و رضایت الهی باشد. ایشان پس از شهادت امام علی (ع) با رأی و بیعت مردم به خلافت رسید؛ اما از همان ابتدا با چالش‌هایی همچون نفاق داخلی و تهدیدهای معاویه روبه‌رو شد (ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱۶: ۲۳).
۲. فلسفه صلح امام حسن (ع) با معاویه
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های سیاست‌ورزی امام حسن (ع)، انعقاد صلح با معاویه بود که به دلایل زیر اتخاذ شد:
الف) حفظ اسلام و جلوگیری از خونریزی؛ سپاه امام حسن (ع) به دلیل خیانت برخی فرماندهان و سستی برخی یاران، دچار ضعف شد. جنگ با معاویه در چنین شرایطی، جز تلفات بیشتر و نابودی نیروهای شیعه نتیجه‌ای نداشت. امام حسن (ع) با پذیرش صلح، از یک سو جان شیعیان را حفظ کرد و از سوی دیگر، مانع از نابودی اسلام ناب شد (مفید، ۱۴۱۳ق: ۱۹۸).
ب) افشای چهره واقعی معاویه؛ امام حسن (ع) در متن صلح‌نامه، شروطی را قرار داد که معاویه پس از مدتی همه را زیر پا گذاشت، از جمله:
- عدم تعیین جانشین پس از خود.
- برخورد عادلانه با مردم.
- عدم توهین به امام علی (ع) و خاندانش.
- تأمین امنیت شیعیان (ابن‌اعثم، ۱۴۱۱ق: ج۴، ۱۶۲).
نقض این شروط از سوی معاویه، باعث شد که مردم به ماهیت واقعی حکومت اموی پی ببرند و زمینه برای قیام امام حسین (ع) و سایر حرکت‌های اعتراضی علیه بنی‌امیه فراهم شود.
ج) تقویت جبهه شیعه و آمادگی برای آینده؛ با پذیرش صلح، امام حسن (ع) فرصت یافت که به تربیت نیروهای مؤمن و آگاه بپردازد. این سیاست بعدها زمینه‌ساز حرکت‌های انقلابی مانند قیام عاشورا شد (عاملی، ۱۳۹۱: ۲۷۳).
۳. مبارزه با فساد و بی‌عدالتی
امام حسن (ع) حتی پس از صلح، همواره با روشنگری و بیان حقایق، به افشای فساد و ظلم معاویه پرداخت. ایشان در خطبه‌های خود، سیاست‌های نادرست حکومت اموی را نقد کرده و مردم را نسبت به انحرافات موجود آگاه ساخت (دینوری، ۱۳۶۸: ۲۲۱).
۴. سیاست صبر و استقامت
امام حسن (ع) برای حفظ اسلام و تداوم نهضت علوی، سیاست صبر و استقامت را در پیش گرفت. این صبر، نه از سر ضعف شخصی، بلکه یک استراتژی برای جلوگیری از نابودی اسلام حقیقی بود. این سیاست، بعدها توسط امام حسین (ع) و سایر امامان شیعه دنبال شد و زمینه‌ساز حرکت‌های اصلاحی در امت اسلامی گردید (شهیدی، ۱۳۸۶: ۱۳۷).
نتیجه‌گیری
اندیشه سیاسی امام حسن (ع) بر پایه حفظ مصلحت امت، مبارزه با فساد، افشای حکومت‌های ظالم و صبر استراتژیک استوار بود. تصمیم ایشان برای صلح با معاویه، نه یک عقب‌نشینی بلکه راهبردی بلندمدت برای حفظ اسلام و تقویت جبهه شیعه بود. سیاست‌های امام حسن (ع) زمینه‌ساز تحولات مهمی در تاریخ اسلام شد و نقش ایشان در تبیین راهبردهای مبارزه با ظلم و انحرافات حکومتی، غیرقابل انکار است.
منابع
- ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم (۱۴۱۱ق). الفتوح. تحقیق: علی شیری. بیروت: دارالاضواء.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبد الحمید (۱۴۰۴ق). شرح نهج‌البلاغه. قم: مکتبه آیة‌الله المرعشی.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود (۱۳۶۸). الاخبار الطوال. ترجمه: محمود مهدوی دامغانی. تهران: انتشارات سروش.
- عاملی، جعفر مرتضی (۱۳۹۱). صلح امام حسن (ع)، پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه. ترجمه: سید علی خامنه‌ای. تهران: انتشارات بوستان کتاب.
- شهیدی، سید جعفر (۱۳۸۶). زندگانی امام حسن مجتبی (ع). تهران: انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- مفید، شیخ (۱۴۱۳ق). الارشاد. ترجمه: محمدباقر ساعدی. تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.